Waarom ik niet meer koketteer met mijn ongecijferdheid

Door een keten van toevalligheden (voor de liefhebbers: de keten was t = √U + √X/30 · L² ) las ik deze week de columns van Ionica Smeets.

Iedereen weet natuurlijk wie dat is, maar ik wist het niet, en dat zal iets te maken hebben met haar vak. Wiskunde. Haar oorspronkelijke vak, moet ik zeggen, want ze is hoogleraar Wetenschapscommunicatie in Leiden. En wetenschapsjournalist. Maar goed, haar werk gaat natuurlijk stiekem allemaal over wiskunde.

Ik las haar niet, want ik had een pretpakket op het VWO. (Toen goddank nog zónder wiskunde). Maar inmiddels durf ik daar niet meer mee te koketteren:

De enige wiskundige formule die ooit bij mij is blijven hangen is:

Wil je een grote (75%) kans hebben om een behoorlijk geschikte (bij de beste 10%) partner te vinden, dan moet je er 12 proberen. De eerstvolgende die beter is dan alle eerdere moet je houden.

Ik vertel die altijd aan mijn neven en nichten die gaan studeren. Ze hebben hem inmiddels bijna allemaal met goed gevolg toegepast. En laat die achteraf nou ook van Smeets blijken te komen.

Hij staat in Ik was altijd heel slecht in wiskunde, (2011) (met Jeanine Daems). Ik las ook Het exacte verhaal, wetenschapscommunicatie voor bèta’s (2014) en Superlogisch. Hoe getallen je helpen om de wereld beter te begrijpen (2019).

Superlogisch beviel mij het best. Niet om de typische wiskundigenraadsels die geen enkel nut hebben – als de jakhals altijd liegt, en de leeuw altijd de waarheid spreekt, en de papegaai doet het om en om, en de giraf antwoordt alleen op de vorige vraag, en je vraagt de jakhals hoe laat het is, hoe weet je dan of het morgen gaat regenen? – maar juist om de toepassingen.

Zo snap ik nu eindelijk waarom bijna alle vrouwen een verkeerde maat beha dragen

Het volume van een beha-cup blijft steeds hetzelfde als je één letter omhoog schuift en tegelijk 5 centimeter omlaag gaat in omvang, blijkt. Alleen al om voortaan de juiste beha te kunnen kopen zou ik de bundel even lenen bij de bibliotheek. Ook de verdacht hoge sterfte van grootouders, en vooral van oma’s, vlak voor tentamens, is een vraagstuk dat Smeets naar alle tevredenheid beschrijft en oplost: stuur de ouders van de student een condoléance.

Kortom, het leest lekker weg, zelfs als je dacht dat je het niet wou lezen. Dat komt door haar opgewekte, ingehouden stijl. Zo’n stuk over beha-maten zou je helemaal verkeerd kunnen aanpakken. Met grof geschut. Maar Smeets maakt het niet groter dan:

Dit hoofdstuk is speciaal voor dames, en voor heren die geïnteresseerd zijn in borsten.

Doseren. Dat is een vak

Dáár zouden ze nou eens een hoogleraar voor moeten aanstellen.

Maar zonder gekheid: natuurlijk zijn cijfers belangrijk. En hoe je met ze omgaat

Om nog een voorbeeld uit Superlogisch te noemen: het is toch om te huilen dat de medewerkers van de kerncentrale in Petten in 2015 niet wisten wat de cijfers op de controle-apparatuur precies moesten voorstellen. Het blijmoedige van Ionica Smeets is dat ze in hetzelfde stuk veronderstelt dat de veiligheidsprocedures nu wel zullen zijn aangescherpt.

Ik heb eigenlijk geen wiskunde nodig om kritisch te zijn

Ten eerste omdat ik de een-na-beste vervanging van een wiskundeknobbel heb: een echtgenoot die alles snapt.

Ten tweede omdat ik zelfs zonder cijfers zeer argwanend ben.

Neem de journaals – RTL of NPO, dat maakt niet uit

• ‘Er zijn steeds meer corona-besmettingen.’
• ‘Dit kwartaal zijn al 10% meer overvallen gepleegd dan in hetzelfde kwartaal vorig jaar.’
• ‘Veel Russen staan nog steeds achter Poetin.’

Ja, hallo, roepen wij dan terug: mogen we ook absolute getallen, zodat we het zelf even kunnen checken? En tijdreeksen? En was er trouwens niks belangrijkers gebeurd vandaag? (De selectie van het nieuws is een van de minst bediscussieerde onderwerpen in de journalistiek.)

Minder zonnig van aard dan Smeets zie ik overal om me heen gesjoemel en leugens met cijfers en feiten

Soms moet ik er om lachen. Zoals toen vriendjes van onze kinderen op de basisschool (jaren 90) bedachten hoe je het spel Rollercoaster Tycoon kon winnen. Het doel was om een pretpark te maken met veel bezoekers en dus een hoge opbrengst. Ze bouwden van stukken omheining een kooi en gooiden de bezoekers er in.

Al een stuk minder geestig is het bedrog van marketers. Wie op Springest de beste docent is, wie in de Managementboek top 100 staat, wie een publieksprijs wint: meestal zijn het de mensen die het systeem het best kunnen riggen. Je kiest een onderwijsniche met weinig competitie, je koopt 1000 exemplaren van je eigen boek, je hebt toevallig veel volgers die op je willen stemmen.

In de politiek is het allemaal nog erger, maar daar hebben we het hier niet over. Om gezondheidsredenen.

De cijfers kloppen wel, maar de context niet. Of andersom

En ja, je moet van goeden huize komen om voortdurend alert te zijn op al die leugens met logica, statistieken, cijfers enzovoort. Om te snappen hoe makkelijk je een systeem kunt hacken, om niet blind op algoritmes te vertrouwen. (Ik zou de toeslagenaffaire kunnen noemen, als ik aan politiek deed.)

Eerst moet je het doorhebben, en dan moet je ook nog actie durven ondernemen.

Veel wiskundigen houden zich bezig met het bestrijden van laaggecijferdheid. Zie ook deze aanklacht. Terecht. Toch vraag ik me iets heel anders af: hoeveel Nederlanders zijn eigenlijk in staat om al die dagelijkse leugens door te prikken?

Oftewel:

Welk percentage van onze bevolking is hóóggecijferd?

De wiskundige die ik het vroeg noemde het meteen excellent gecijferd. Maar zullen we dat woord nou gewoon maar eens schrappen? Goed is al mooi genoeg. Al dat streven naar de supertop is op een bepaalde manier óók weer liegen met getallen. Het veronderstelt dat alleen de genieën er toe doen. Het veronderstelt ook dat daar het meeste geld naartoe mag. Alsof het belangrijker is dat één Arjen Robben lekker kan voetballen, dan 10.000 jochies in Zeeland.

Niettemin: het blijkt onderzocht. De OESO onderzoekt in het Programme for the International Assessment of Adult Competencies (PIAAC) steekproefsgewijs hoe geletterd en hoe gecijferd deelnemers uit 40 landen zijn. Hoe goed zijn ze in staat om problemen op te lossen in een hoogtechnologische omgeving? De normen voor gecijferdheid zijn:

In een toelichting per mail zegt Kees Hoogland: ‘In het PIAAC-rapport zeggen ze: er zijn 1,9 miljoen excellent gecijferden (PIAAC niveau 4/5 en hoger).’ (2018).

Grof geschat zit dus een tiende van onze bevolking, volgens dat onderzoek, op een niveau waarop ze redelijk wat cijfermatige informatie begrijpen. Laten we aannemen dat de helft van hen ook in staat is om te beoordelen wanneer ze de bijbehorende redeneringen kritisch onder de loep moeten nemen. (Net als in de journalistiek geldt: het belang van die selectie komt zelden ter sprake. Maar met wiskunde alléén kom je er niet: je moet ook iets snappen van de geesteswetenschappen en de sociale wetenschappen.) Dan komen we op 5% van de bevolking.

5% snapt hoe onze hoogtechnologische samenleving écht functioneert

Redden we het daarmee, denk je, Ionica?

 

(Met dank aan Vilan van de Loo voor Loekie Knol.)