Schrijven: het belang van brutaliteit (en het dagboek van Gerbrand Bakker)

Wat, heeft Gerbrand Bakker in 2015 een dagboek geschreven? Helemaal gemist. Ik lees het toevallig in NRC Handelsblad van vorig weekend.

Ik las Boven is het stil  toen het uitkwam, in 2006. Ik vond het wel wat, die boerenzoon die wraak neemt op zijn vader. Bakker heeft een lekker kale schrijfstijl, waarin hij dan terloops vreselijke dingen schrijft. ‘Ik heb vader naar boven gedaan.’

Maar ik ben niet zo van de verstilde romans, dus ik heb hem niet gevolgd. Doe mij maar iets baroks, op drie werelddelen, in vijf sociale lagen. Een egodocument van Bakker kan daarentegen interessant zijn – vooral als het lekker brutaal is, zoals het artikeltje belooft.

Ik fiets naar de kleinste plaatselijke literaire boekhandel, de enige boekhandel in Utrecht waar de verkopers niet boos zijn als je ze iets vraagt. Een half uur later begin ik Jasper en zijn knecht te lezen, en ik lees door tot ik het uit heb. Over 2 weken verschijnt deel 2, dat heb ik ook vast gereserveerd.

Het is geen echt dagboek

Jasper en zijn knecht is een mix van observaties over heden en verleden, en over zijn eigen aard (dysthymie, depressies, beetje autisme, beetje Tourette), met de dagboekvorm als excuus. In 2015 heeft Bakker al een tijd geen romans geschreven, en zit hij met hond Jasper in zijn huis in de Eifel. Tussen het tuinieren en de auteursverplichtingen door vraagt hij zich af waarom hij weerstand tegen een nieuw boek voelt.

In brokjes beschrijft hij zijn jeugd, tussen vijf broers en een zus op een Noord-Hollandse boerderij:

Als mijn vader dan uit bed kwam en achter me langs naar de keukendeur liep, zei hij nooit iets. Ik kan me niet herinneren dat hij ooit even een hand op mijn hoofd gelegd heeft. Dat was niet erg, helemaal niet. Juist dat stille voorbijgaan, alsof er een verbond tussen ons was, was vertrouwd en geruststellend.

Hij vertelt over zijn moeilijke studietijd, zijn eenzaamheid, zijn depressiviteit (doorheensleepperiodes):

Op een dag was ik thuis. […] Er werd gegeten, mijn twee jongere broers zullen erbij geweest zijn. Ik weet niet wat me bezielde, kon het niet binnenhouden. ‘Ik ben zo vreselijk ongelukkig,’ zei ik. In mijn herinnering werd er niet eens naar me gekeken. Er werd zwijgend eten opgeschept. Weer gehaktballen, er werden bij ons thuis veel gehaktballen gegeten. En aardappelen en rode bieten, ik weet het nog precies. […] Later, het kan dezelfde avond geweest zijn, zei mijn moeder: ‘Aan ons heb je niets.’ Dat was onthutsend eerlijk, en het hielp ook nog.

En over het ontbreken van een man in zijn leven:

Ik heb het niet zo op fans. […] Altijd echtparen of oudere mensen, nooit eens een fijne jongen van een jaar of 29 die zegt: ‘Ik heb je gevonden, mag ik voor altijd bij je blijven?’

Jasper en zijn knecht leest als Voskuils Het Bureau. Het is net zo verslavend. In net zo’n schijnbaar gewone stijl geschreven. Geen aanstellerij. Maar waar Het Bureau een minimal music-achtige herhaling is van steeds dezelfde dag uit een kantoorleven, is Jasper een reis door een leven.

En net als Het Bureau gaat Jasper en zijn knecht over het menselijk tekort. Bakker heeft nogal een gebruiksaanwijzing. Hij denkt dat hij zich daar bij neerlegt, terwijl hij toch blijft wrokken. Het is verbluffend hoe vergevingsgezind Bakker bijvoorbeeld tegen zijn ouders is – dat was niet erg, helemaal niet – terwijl het boek vól staat met al dan niet vermeende krenkingen door ánderen:

Philips Freriks was dat jaar juryvoorzitter. Na afloop van het officiële deel [bekendmaking shortlist Libris Literatuurprijs 2011] werd er nog wat gedronken en geknabbeld. Ik kwam op een bepaald moment aan de tafel te staan waar Freriks ook stond. […] Eerst wist hij niet wie ik was (dit was dus na de bekendmaking die minstens een half uur geduurd had), en toen dat duidelijk werd, ging hij los. Hij vond De omweg geen goed boek. ‘Ik stuitte op allerlei rare woorden,’ zei hij. ‘Kissing gate, stile. Ik begreep er niks van en ben gestopt met lezen.’

In 2013 kwam Tommy Wieringa, samen met zijn vertaler, in radioprogramma Met het oog op morgen. Hij stond op de shortlist voor IMPAC, een Ierse literatuurprijs van €100.000 voor een roman die is geschreven of vertaald in het Engels.

Wieringa: ‘De eerlijkheid gebiedt me te zeggen dat ik niet helemaal begreep wat de reikwijdte ervan was, tot op een gegeven moment een stroom berichtjes op gang kwam, sms’jes, felicitaties uit de hele wereld, dat ik dacht: misschien is het wel echt wat.’ […]

Ik was verbijsterd, en vroeg me af hoe Wieringa of Garrett konden doen alsof ze niet wisten dat David en ik de IMPAC drie jaar eerder toegekend hadden gekregen. Waarom? Ik onthoud zulke dingen heel goed en heb sindsdien mijn uiterste best gedaan Wieringa te ontlopen, op Boekenbals, op Film by the Sea in Vlissingen, waar dan ook.

Zelfs Beatrix negeert hem:

De koningin zei niets, ze keek een fractie langs me heen, zodat het leek of ze me aankeek, maar toch niet echt.

Dat is brutaal

Dat Beatrix je niet echt aankijkt. Een mooie observatie, en heel brutaal om het op te schrijven.
Dat heb ik nog nooit eerder gelezen, want alles rond het koningshuis is taboe.

Een goede vriend is overleden. Hij is ontzet. Van diens vrouw mag hij niet op de begrafenis komen. Hij schrijft:

De grafsteen is heel erg lelijk.

Ook dat is brutaal. We vinden vanalles van elkaars begrafenissen en elkaars grafstenen, maar dat houden we voor ons. Natuurlijk neemt hij wraak op de echtgenote. En dat is nou weer leuk.

Een andere vriend logeert bij hem.

Anton heeft een groot litteken op zijn arm. […] De artsen hebben een stuk vel uit zijn lies gehaald en dat op het weggesneden stuk huid genaaid. Toen hij later schaamhaar begon te krijgen, groeide er in zijn ene lies niets, maar op zijn arm wel. Anton Dautzenberg heeft schaamhaar op zijn linkeronderarm. Dat lijkt me wel nieuws. En daarom schrijf ik het op.

Brutaal

Dat heeft die Dautzenberg hem in vertrouwen verteld, en nu weet iederéén het.

Hij was geschokt toen hij hoorde dat ik naaktslakken verzamel – een handvol – en die dan op de weg gooi, het liefst als ik een auto aan hoor komen.

Bakker shockeert bewust. Hij weet precies wat hij doet.

[Jasper] rook aan haar kruis. […] daarna begon hij hard te blaffen. ‘Ik schrik,’ zei de vrouw. Daarna zei ze: ‘Ik ben aan het menstrueren.’ Gatverdamme. Xander en ik zaten de eerste kilometers in de huurauto nog even na te gruwelen van die opmerking. ‘Daar kan toch een soort kurk in?’ zei Xander.

Twee homo’s die lekker zitten te gruwen van het vrouwenlichaam. Brutaal.

Eigenlijk is álles wat ik in dit blog citeer brutaal. Bakker gaat voortdurend over het randje – ofwel door wát hij over anderen of zichzelf schrijft, ofwel door hóé hij het opschrijft.

Ik kan niet, als Kader Abdollah, steeds dezelfde act opvoeren.

en dat is goed. Dat moet.

Waarom je brutaal moet schrijven

Een schrijver moet verrassen. Met vorm of inhoud. Hij moet dingen opschrijven die je zelf niet zou durven opschrijven. Hij moet doen wat jij niet durft te doen.

Waarom, immers, zou je anders boeken lezen?

Lees ook:
• Welke techniek passen alle goede schrijvers toe?
• Hoe schrijf je over jezelf?
• Over openheid en schaamte op je blog